Kunnen we Nederland opnieuw uitbaggeren zonder fossiele brandstoffen?

Als er in Nederland een paar jaar niet wordt gebaggerd, dan komt de economie letterlijk tot stilstand. Rivieren, kanalen, dokken en havens bevaarbaar houden kost niet alleen handenvol geld, maar ook veel fossiele brandstoffen. De grootste baggerschepen verbruiken 3.000 liter olie per uur.

Eeuwenlang werd Nederland hoofdzakelijk met de hand gebaggerd -- al werd er gaandeweg steeds meer vernuftige technologie bedacht om het zware werk te verlichten. Voorbeelden zijn de krabbelaar (een baggerschip dat werkte op windkracht en getijdenenergie) en de moddermolen op paardenkracht.

Friesland speelt een aparte rol in de Nederlandse baggergeschiedenis. Als enigen bleven de Friesen uitsluitend met de hand baggeren tot aan de komst van de stoommachine. In plaats van extra energiebronnen in te zetten, legden ze zich toe op de bouw van schepen met platte bodems, zodat er minder diep gebaggerd moest worden. 

Ilustratie: Een krabbelaar op windlkracht. Bron: Maritiem Digitaal

---

---

Het belang van baggeren

Discussies over duurzaamheid en energieverbruik gaan meestal over huizen, apparaten of auto's. Maar hoe zit het met grote infrastructuurprojecten en onderhoudswerken? Kunnen we die ook verduurzamen? In dit artikel kijken we naar een steunpilaar van de Nederlandse economie: het baggerwezen.

Transport over water heeft een duurzaam imago, maar net zoals een weg of een spoorlijn moet een rivier, kanaal of haven onderhouden worden. Op de bodem van een waterlichaam verzamelt zich voortdurend allerlei materiaal, zoals zand, plantenresten en afval. Om te verhinderen dat de vaargeul te ondiep wordt, moet deze bagger er regelmatig worden uitgehaald. 

Handmatig baggeren in Delft. Bron: Maritiem Digitaal.

Verzanding en verzilting zijn extra problematisch in de lage landen, omdat de stroomsnelheid van het water zo gering is. Daarbij ligt Nederland in het deltagebied van verschillende rivieren -- de Rijn, Maas en Schelde -- die allemaal slibdeeltjes aanvoeren.

Tot 35 miljoen m3 slib per jaar

Bovendien telt Nederland veel waterwegen en heeft het een grote haven. Voor het onderhoud van de Nederlandse wateren wordt in de orde van 30 tot 35 miljoen m3 specie per jaar gebaggerd. Ongeveer 75% daarvan komt uit zoute wateren. Alleen al uit de Rotterdamse haven wordt 20 miljoen m3 slib per jaar gehaald.

Er moet steeds meer worden gebaggerd. De schaalvergroting in de scheepvaart -- zowel binnenvaart als zeeschepen -- vereist steeds diepere vaarwegen. Een "modal shift", waarbij goederentransport van de weg naar het water verhuist, betekent ook meer of grotere schepen en dus ruimere kanalen en meer baggerspecie.

Handmatig baggeren. Bron.

Hoewel de meeste baggerspecie in zee wordt gestort, moet er jaarlijks ook 3,5 tot 5 miljoen m3 verontreinigde baggerspecie worden opgeslagen in depots. Dat begint na een tijd aardig aan te tikken.

Zo zal er de komende honderd jaar voldoende plaats moeten worden gemaakt om tot 500 miljoen m3 verontreinigde baggerspecie op te slaan. Daarmee zou 5 keer het Veerse Meer in Zeeland (102 miljoen m3) kunnen worden gedempt.

Energieverbruik van een baggerschip

Daarbij komt het energieverbruik van baggermachines en baggerschepen. Hoeveel energie de baggerindustrie verbruikt, is in geen enkele nationale statistiek terug te vinden.

Het energieverbruik van huishoudens is tot in het detail in kaart gebracht, inclusief het sluipverbruik van onze apparaten, maar dat geldt dus niet voor het onderhoud van essentiële infrastructuur.

Zuigkop van een modern baggerschip. Foto door Karl-Heinz Hochhaus.

De technische gegevens van baggerschepen zijn wel bekend. Een doorsnee sleephopperzuiger zuigt per minuut 100 m3 zandspecie op en heeft daarvoor een pompvermogen van 2500 kW nodig.

De grootste baggerschepen hebben een motorvermogen tot bijna 30.000 kW en een pompvermogen van meer dan 6.000 kW. Op volle kracht verbruikt zo'n schip 3.000 liter olie per uur.

Baggeren door de eeuwen heen

Verzilting en verzanding zijn eeuwenoude problemen in Nederland, dus hoe gebeurde deze klus dan voor de komst van fossiele brandstoffen? Aanvankelijk werd er op grote schaal met de hand gebaggerd.

Baggeraars (of "beugelaars") stonden op een boot en schraapten met hun "baggerbeugel" modder van de bodem. In een alternatieve configuratie stond de beugelaar op een plank die half op de oever steunde en half op een dobberende drijver (de Gieterse methode).

Een baggerbeugel: Maritiem Digitaal

De baggerbeugel, een instrument dat ook voor het turfsteken werd ingezet, was een lange stok (tot 6 meter) met aan het uiteinde een ringvormige metalen schraper en een schepnet. Het schepnet kon verschillend zijn alnaargelang de bodemsamenstelling.

De modder werd aan wal getrokken of in een platte schuit gedeponeerd. Werkend met de baggerbeugel liet men de steel tegen de schouder rusten, zodat men met twee handen de baggerzak over de bodem kon slepen.

Baggeren volgens de Gieterse methode

Bij grote baggerwerken, zoals de aanleg van het Noord-Hollands kanaal, werden nog in 1822-1825 duizenden arbeiders met baggerbeugels ingezet. Tot ongeveer 1960 hadden aannemers van baggerwerken beugelaars in dienst voor het onderhoud van ondiepe sloten en vaarten. De baggerbeugel wordt nog steeds verkocht. 

Baggermolens en moddermolens

Handmatig baggeren was zwaar en tijdrovend werk, en dus was men op zoek naar technologie die de taak kon verlichten en versnellen. In het laatste kwart van de zestiende eeuw werd de "baggermolen" geïntroduceerd. Deze was nog steeds gebaseerd op menskracht, maar nu was de mens alleen maar de energiebron voor een machine. 

Een viertal mensen werkte zich in het zweet in tredmolens of kaapstanders die een schoepenrad aandreven. Het rad met houten klepjes schepte de modder van de bodem en stortte die in een schuit die dwars voorlangs aangemeerd lag (de "modderbak"). De machines werden vaak door gevangenen bediend. 

De baggermolen bestond meestal uit twee platte schuiten waartussen het rad draaide. De technologie maakte het mogelijk om tot een diepte van 2 meter te baggeren. 

Baggermolen. Bron: Beeldarchief Rijkswaterstaat.  

Helaas werden de schepen in deze periode van economische bloei steeds groter. De diepgang van een koopvaardijschip in de zeventiende eeuw bedroeg afhankelijk van de lading tussen 3,5 en 5 meter, en dat was te diep voor de baggermolen.

In 1622 werd de eerste "moddermolen" gebouwd: een baggermolen die door paarden werd aangedreven. Drie tot zes paarden liepen een gangspil aan, waarmee een emmerketting in beweging werd gezet. Door het zware werk moesten de paarden om het uur worden gewisseld.

In 1829 kon er met deze technologie tot op een diepte van 5-7 meter worden gebaggerd. Bij een diepte van 3,20 meter kon ongeveer 20 m3 baggerspecie per uur worden opgehaald.

Mechanische baggerbeugels

Ook de oorspronkelijke baggertechniek werd verbeterd. Al in de zestiende eeuw doken mechanische baggerbeugels op. Baggerend vanaf een praam kwam men op het idee om de baggerzak met een touw over een lier naar zich toe te trekken.

Mechanische baggerbeugels werden op schepen gemonteerd, maar er konden ook meerdere baggerbeugels en lieren op een ponton naast elkaar werken. 

Mechanische baggerbeugels op een ponton. Bron.

Op zo'n ponton werden aan elke liertrommel twee baggerbeugels bevestigd, die met een kabel over de lier naar de bak toe werden gehaald. De man aan de lier trok bij zowel de heen- als de teruggaande beweging steeds een baggerbeugel omhoog, terwijl de andere beugel dan juist gevierd werd.

Klepbodemschuit met baggerbeugel. Maritiem Digitaal.

Tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw werd de "klepschuit" uitgevonden. De bodem van deze zandschouw kon openklappen zonder dat dit tot zinken leidde. Op die manier kon veel tijd worden bespaard met het afvoeren van de baggerspecie.

Krabbelaars

Bij het baggeren werd indien mogelijk ook gebruik gemaakt van hernieuwbare energiebronnen, met name wind en getijden. Vanaf de vijftiende eeuw werd de "krabbelaar" (of "mol") ingezet, een schraper waarmee bij voldoende stroming geulen konden worden uitgediept.

Bij een sterke stroming wordt baggeren makkelijker, omdat de specie alleen maar moet worden losgemaakt. Het getij zorgt in dit geval voor de afvoer van het materiaal naar zee. 

Een met de hand aangedreven krabbelaar. Bron: Maritiem Digitaal.

Eenvoudige krabbelaars waren een soort grote harken die over de bedding werden gesleept. Krabbelaars werden door mensen of paarden voortgetrokken. Sommige krabbelaars werden door een roeiboot voortgesleept. 

Baggeren op Windkracht

In havens met een groot verschil tussen eb en vloed werden krabbelaars getuigd met zeilen. Deze grote krabbelaars waren driehoekige zeilschepen met een brede achterkant en een platte bodem, waaronder een soort eg met ijzeren tanden was bevestigd. In Zeeland werden deze schepen al voor 1435 ingezet.

De krabbelaar werd bij halftij net voor de sluisdeuren van een spuibekken geplaatst, dat tijdens hoog water was volgelopen. Bij laag water werd de sluis van het bekken geopend.

Krabbelaar met zeilen. Maritiem Digitaal.

De voor de sluisdeuren geplaatste krabbelaar werd vervolgens met grote kracht door de haven geduwd terwijl de ijzeren tanden over de bodem schraapten. Het schip kreeg extra vaart door de brede achterkant en, als de wind goed zat, het gebruik van zeilen. Bij gebrek aan wind gebruikte men paarden die op de wal hielpen trekken.

De platte bodem van de krabbelaar scharnierde en kon met behulp van kabels zakken om diepgang te verbeteren. Twee draaideuren, die in geopende staat een scherpe hoek van ongeveer 45 graden met het schip maakten, vergrootten de reikwijdte van de schuit. 

Scheepsmodel (1699) van een krabbelaar met zeilen. Bron: Zeeuwse Ankers. 

Er was nog steeds mankracht nodig. Vijf tot zes man hielden het gevaarte in de juiste baan, terwijl twee tot drie man het raam met de ijzeren tanden via katrollen en takelblokken op de gewenste diepte hielden.

Spuibekkens werden ook gebruikt zonder krabbelaars. In dat geval rekende men enkel op het wassende water om slib los te maken. Vaak werd in deze configuratie ook nog een getijdenmolen geplaatst, zodat de kracht van het water dubbel kon worden ingezet.

In 1738 werd ook een windbaggermolen gebouwd. Het gevaarte bestond uit een ponton met daarop een windmolen die een schoepenrad aandreef met een doorsnede van 12 meter. De molen werd gebouwd door Martin Peltier en werd bij Bremen gebruikt voor het uitbaggeren van de Weser. 

De uitzondering: Friesland

Baggeren was niet het enige antwoord op het verzanden van grote rivieren. Tot in de negentiende eeuw werd ook gekozen voor het steeds hoger maken van de oevers of dijken, en liet men dus de waterspiegel stijgen.

In een rapport uit 1825 wordt het uitbaggeren van grote rivieren niet mogelijk geacht, omdat ze te diep en breed waren voor de bestaande baggertechnieken. Het was pas met het stoombaggerwerktuig dat er ook op de grote rivieren op baggeren werd overgestapt. 

De provincie Friesland neemt een aparte rol op zich in de geschiedenis van het baggeren. In deze provincie zijn er nooit moddermolens, paarden of andere hulpmiddelen ingezet. De Friesen bleven met de hand baggeren tot aan de komst van de stoommachine.

Een Friese Skûtsje. Foto: Skûtsje Langwar. 

Maar de provincie innoveerde op een andere manier: van 1889 tot 1933 bouwden de Friesen 1200 vrachtschepen met een zeer beperkte diepgang -- de zogenaamde skûtjes.

Met platte schepen hoefde er niet zo diep te worden gebaggerd. De meeste Friese waterwegen zijn niet breder dan 3 meter en je kan er gewoon staan. Ook vandaag worden er niet of nauwelijks baggerschepen ingezet in Friesland. Het baggeren gebeurt met graafmachines die op de oever of op een ponton staan opgesteld. 

Wel ontwikkelden de Friesen een eigen variant van de krabbelaar: de "schotploeg", bedoeld voor smalle getijdengeulen. Het was een schot met ijzeren pennen dat langszij een praam werd bevestigd. De praam liet men dwars met de eb zeewaarts drijven. De laatste werd in 1858 gebouwd. 

Kunnen we Nederland opnieuw manueel uitbaggeren?

In het kader van het Human Power Project onderzoeken we hoeveel mensen er nodig zijn als we Friesland en Nederland opnieuw met de hand zouden (moeten) uitbaggeren. Om die vraag te beantwoorden, gaan we op 24 mei een stukje Friese waterweg uitbaggeren. We willen achterhalen hoe lang het duurt om 1 m3 baggerspecie op te halen. 

Een krabbelaar. Foto: Maritiem Digitaal. 

Op basis van voorlopige data is het alvast duidelijk dat er veel mensen nodig zijn. Het eerder vermelde pompvermogen van een doorsnee sleephopperzuiger -- 2500 kW -- komt overeen met het vermogen van ongeveer 25.000 menselijke baggeraars. De grootste baggerschepen hebben een pompvermogen dat gelijk is aan 60.000 menselijke baggeraars.

Dankzij fossiele brandstoffen hebben we havens en vaarwegen zeer diep kunnen maken, zodat er heel grote schepen kunnen varen. Duurzaam baggeren houdt wellicht in dat we de schaalvergroting in de scheepvaart omkeren -- naar het voorbeeld van de Friesen.

Iedereen is welkom op de baggerworkshop, wel graag inschrijven.

Kris De Decker & Melle Smets 

 Bronnen

• Interview en documentatie Nationaal Baggermuseum, Sliedrecht, Rotterdam.
• Canon van de geschiedenis van Smallingerland, Smelne's Erfskip 2010;
  Drachtstervaart, Smelne's Erfskip 2015, ISBN 978-94-90543-08-02.
• Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving (1800-1890). H.W. Lintsen, 1992.
• Rosmolens en krabbelaars: baggeren in pre-industriële tijd. 
• Maritiem Digitaal.
• Groot onderhoudsplan Baggeren 2015 tot 2020. Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden. 
• Uitvoeringsplan 2010 Meerjarenbaggerprogramma Waterschap Rivierenland.
• Scheepsmodel Krabbelaar, Katie Heyning, Zeeuwse Ankers, juli 2015.
• Evaluatie van het Friese Merenproject, 2000-2010, Provincie Fryslân.
• Baggeruitvoeringsplan 2007-2015. Wetterskip Fryslân.
• Baggerproblematiek in Nederland, Compendium voor de leefomgeving.
• Meerjarenbaggerplan 2012-2018. Waterschap Hollandse Delta. 
• Baggerschepen: van baggermolen tot sleephopperzuiger. Maritiem Nederland.

Comments

[Geplaatst door: Gerard]

(1)

Als we meet menskracht of paarden gaan baggeren, moeten we meer eten, want ook dat kost extra energie. In de landbouw die voor de extra voeding nodig is en de verwerking, distributie en bereiding ervan wordt veel brandstof gebruikt, waar zit de winst?

[Geplaatst door: kris de decker]

(2)

Gerard

Een onduurzame landbouw mag geen reden zijn om menskracht af te wijzen. Je kan -- en moet -- namelijk ook de landbouw verduurzamen.

[Geplaatst door: roland]

(3)

@: "Voor het onderhoud van de Nederlandse wateren wordt in de orde van 30 tot 35 miljoen m3 specie per jaar gebaggerd."

- Met windmolens langs de Friese kanalen, welk deel van de baggerenergievraag kunnen die molens verzorgen?

[Geplaatst door: kris de decker]

(4)

Roland

Dat is een goeie vraag, waar geen eenvoudig antwoord op te geven valt.

In tegenstelling tot menskracht is windkracht immers niet op afroep beschikbaar. Dus je kan wel de jaaropbrengst van een windmolen vergelijken met het jaarlijkse energieverbruik van een baggerschip, maar dan werkt het baggerschip alleen als het waait. Niet echt praktisch, want er kan alleen maar in bepaalde periodes van het jaar worden gebaggerd omwille van broedende vogels.

Zoniet moeten er extra windmolens worden gebouwd om ook bij lagere windsnelheden voldoende energie te leveren, en moet er energieopslag komen voor windstille dagen.

Tweede probleem: hoe ga je een baggerschip op windkracht doen werken? Ga je een gigantische batterij in het schip steken? Niet zo duurzaam en niet zo praktisch. Ga je een trolleybaggerschip maken? Niet zo praktisch, want zo'n schip moet op vele plekken zijn. Blijft alleen biobrandstof of biogas over, en die laatste kan uit windenergie worden gemaakt. Maar wel met enorme omzettingsverliezen.

[Geplaatst door: bert dalmolen]

(5)

Als.... we in staat zijn een cultuuromslag te maken.

Denkend aan al die mensen die gebrek aan beweging en conditie conditie compenseren in sportscholen en sportclubs, de energie (en andere middelen) die ze daarbij verbruiken en genereren, dan zou met dat potentieel gebaggerd kunnen worden.

Baggerschepen aangedreven door de een ingebouwde sportschool zijn de toekomst. Ik zie het helemaal voor me, een baggermolen met op het dek een peleton wielrenners, en een ander schip aangedreven door gewichtsheffers.

[Geplaatst door: Jeroen Haringman]

(6)

@bert dalmolen

Ik lees over benodigde vermogens van 2500 kW tot wel 30.000 kW. Met een fiets is het voor iemand in goede conditie wel mogelijk om een tijdje 200W mechanische energie te produceren. Je hebt het dan dus over 12.500 tot 150.000 fietsers! Nogal een peleton.... Als de energie eerst nog omgezet moet worden naar elektriciteit zodat de zuiger elektrisch aangedreven kan worden dan mag je hopen dat je slechts twee keer zoveel fietsers nodig hebt, maar drie tot vier keer zo veel helemaal niet ondenkbaar.

Dit rekensommetje maakt denk ik vooral duidelijk hoe enorm veel energie een fossiele brandstof als olie bevat, en hoe makkelijk we zijn geworden om er absurde hoeveelheden van te gebruiken.

[Geplaatst door: kris de decker]

(7)

@ Jeroen

We zullen inderdaad veel volk nodig hebben... Maar de energie omzetten naar elektriciteit is niet nodig. Het voordeel van zo'n baggerboot op spierkracht is dat je een directe mechanische aandrijving kan maken, zoals op de vroegere moddermolens het geval was. Maar dan met moderne fitnessapparatuur.

[Geplaatst door: roland]

(8)

Kris(4), Met windenergie kan alleen bij voldoende wind wordt gebaggerd en weinig omzetverliezen. De keuze wordt dan meer omzettingsverliezen en minder baggerschepen OF meer baggerschepen en minder omzettingsverliezen.
Met voldoende gegevens kan het optimum berekend worden.

- Met regelmatige stroompunten kan met een kleine accu volstaan worden.Ook andere scheepvaart kan die oplaadpunten benutten.

[Geplaatst door: h.honnest]

(9)

Ben benieuwd of er technieken bekend zijn of ontwikkeld kunnen worden om slib gerichter aan te laten bezinken. Iets als een zandmotor langs de kust, maar dan in een rivier of kanaal. Een soort slibafleidingskanaal o.i.d. Zou mogelijk het nodige aan energie schelen wanneer het slib niet helemaal van een rivier- of kanaalbodem gehaald hoeft te worden.

[Geplaatst door: kris de decker]

(10)

Roland

"Met regelmatige stroompunten kan met een kleine accu volstaan worden".

Een baggerschip van 30.000 kW heeft een batterij van 30.000 kWh nodig om 1 uur te kunnen werken. Dat zijn 600 Tesla Roadster batterijen. En dan houden we nog geen rekening met de laad- en ontlaadverliezen.

Als je de energiekost voor de productie van die batterij mee in rekening brengt, vrees ik dat je evengoed rechtstreeks de olie kan opstoken.

[Geplaatst door: Willem]

(11)

De getoonde sleepkop is er één van een grote sleephopperzuiger. De groteren daarvan (en zeker die met 2500kW pompvermogen en 30.000kW totaal vermogen) worden niet ingezet voor slib op de nederlandse rivieren, maar op zee voor zand voor de grote landaanwinningsprojecten op de internationale markt en in NL bijvoorbeeld op Maasvlakte II.

Voor het baggeren van slib zijn veel efficientere methodes waar de baggeraars gebruik van maken, zoals Water Injection Dredging, een methode waarbij water in het slib wordt geinjecteerd waardoor het net dun genoeg wordt om als dikke vloeistof naar een dieper punt te stromen, of met het getij mee te gaan. In die zin een beetje als een moderne krabbelaar. Aangezien men alleen water verpompt gaat dat gepaard met een zeer grote reductie aan vermogen en slijtage. Ook vaart het schip niet naar een dumpgebied, het materiaal loopt er 'vanzelf' heen. Met een enorme reductie in energieverbruik tot gevolg, vergeleken met de andere methodes. Brandstof is één van de grootste kostenposten van baggerwerken, de baggeraars zoeken derhalve zelf zeer actief naar methodes om hetzelfde te bereiken met minder energie.
(Noot: De genoemde grootverbruikers zijn op zich het gevolg van een schaalvergroting die ertoe leidt dat per eenheid vervoerd materiaal de energieconsumptie dus ook weer lager ligt dan bij kleinere schepen.)

[Geplaatst door: Gerard]

(12)

Voorlopig nog genoeg olie, gas en kolen. Gas is alleen een probleem als je Poetin als een boeman ziet. Verkopen doen de Russen het toch wel, al was het b.v. maar aan de Chinezen war wij zo lekker goedkoop onze producten bij kopen.

[Geplaatst door: Mattias]

(13)

Willem, interessant. Er bestaat een Wikipedia-artikel [1] waar instaat 'Voorstanders van waterinjectie zijn van mening dat dit een natuurlijke manier van baggeren is, terwijl hun tegenstanders het hier niet mee eens zijn.' Maar zonder bronvermelding en verdere uitleg is die uitspraak uiteraard niet veel waard.

[1] https://nl.wikipedia.org/wiki/Water_injection_dredger

[Geplaatst door: Willem]

(14)

Mattias, bedankt voor je reaktie. Wist niet van de wikipedia pagina, heb hem eens nagelezen. Dat ‘natuurlijk’ is een beetje rekbaar denk ik, hoe de term er toegepast wort. Als de natuur op die plek sediment wil afzetten is elke manier van baggeren tegennatuurlijk zou je kunnen stellen. Ook een krabbelaar. ( en het kanaal in zijn geheel) De term ‘natuurlijk’ vind ik derhalve niet relevant. Veel interessanter is of je een bepaald doel bereikt met minimum impact op de omgeving en energieverbruik. Daar slaagt deze methode doorgaans goed in. Overal zijn tegenstanders van te vinden, nietwaar?

[Geplaatst door: Mattias]

(15)

Die skûtjes uit Friesland met hun zeer beperkte diepgang zijn interessant. Maar dat was 1889 tot 1933.

Terug naar het heden: "Alweer een recordschip in de Antwerpse haven. De COSCO Shipping Universe, die vaart onder de vlag van Hong Kong, kan precies 21.237 TEU dragen. Het schip is net geen 400 meter lang en 58 meter breed. [...] Dat de haven van Antwerpen die reuzen van de zee vandaag kan ontvangen, is onder meer te danken aan de uitdieping van de Schelde, die intussen zo'n 7 jaar geleden is afgerond. [...] Volgens Vanelslander moet er dan ook capaciteit bijkomen om de toekomst voor Antwerpen veilig te stellen. Daarom lijkt de hoop van de haven te liggen op het nieuwe Saeftinghedok dat er nog moet komen. Dat zal 3,2 miljoen containers extra kunnen verwerken. [...] Waar al die containers naartoe gaan? Grotendeels landinwaarts, uiteraard. Vandaag verloopt meer dan de helft van dat vervoer van uit containers uit de haven over de weg, 38 procent gaat via de binnenvaart en 7 procent over het spoor." Zie https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/07/23/alweer-een-recordschip-in-de-antwerpse-haven-waar-eindigt-dat/

Dat zijn duizelingwekkende getallen!