Een ring van vuur: de Hoffmann oven

Een tijd geleden presenteerden we een Middeleeuwse bouwtechniek die grote hoeveelheden bouwmateriaal en dus ingebedde energie zou kunnen besparen: het tamboerijngewelf. Blijkt dat er ook een negentiende eeuwse productietechniek voor bakstenen en tegels bestaat die verbazend efficiënt is: de "ringoven" of "Hoffmann oven", een kolossale versie van de tegelkachel.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Foto's hierboven: schaalmodel, gebouwd in 1868, van een elliptische Hoffmann oven. Uit de collectie van het Musée des Arts et Métiers in Parijs.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Een "Hoffmann oven" of "ringoven" is een massieve oven voor de productie van bakstenen, tegels of andere keramische materialen. De temperatuur in de oven bedraagt ongeveer 1.000 graden Celsius. Een Hoffmann oven kan zowel een cirkelvormig, ellipsvormig of rechthoekig bakstenen gebouw zijn, dat bestaat uit een eindeloze tunnel die is onderverdeeld in 12 tot 24 kamers. Al die compartimenten staan in verbinding met elkaar en met een rookkanaal dat naar een grote schoorsteen leidt. Iedere kamer beschikt ook over een opening aan de buitenzijde, waarlangs bakstenen kunnen worden ingeladen en uitgeladen.

Slechts één compartiment van de ringoven wordt tegelijk aangestoken. De hitte van de brand in die kamer verhit niet alleen de bakstenen die zich daar bevinden, maar dient ook om de bakstenen in de volgende kamers voor te verwarmen. Ondertussen wordt koele lucht naar binnen gezogen door de opening van de kamer waar afgewerkte bakstenen worden uitgeladen. Die koele lucht verplaatst zich in de tegenovergestelde richting van de oven en koelt de reeds gebakken stenen in de voorgaande kamers af. Vervolgens wordt het vuur gedoofd in de ene kamer en aangestoken in de volgende kamer.

Vuur rondjagen

Op die manier wordt het vuur de tunnel rond "gejaagd" in een ononderbroken proces dat zeer energie-efficiënt is. Afhankelijk van de grootte van de oven duurt het één tot zes weken eer de gecontroleerde brand de volledige oven rondgaat.

De ringoven werd in 1858 gepatenteerd door de Duitser Frederick Hoffmann. De techniek bracht een revolutie teweeg in de productie van bakstenen en tegelwerk, om meerdere redenen: er konden betere en meer uniforme producten worden afgeleverd, dat gebeurde economischer zowel op het vlak van energieverbruik als op het vlak van arbeidskosten, en de productiecapaciteit werd spectaculair opgedreven - tot 10 miljoen bakstenen per oven per jaar.

De bevolking groeide snel bij het begin van de industriële revolutie en de baksteenproducenten konden met moeite de vraag bijbenen. De ringoven maakte massaproductie van bakstenen en tegels mogelijk, maar ondanks de complexiteit van het systeem kwamen er aan het bakproces geen machines te pas.

Ononderbroken productie

De ringoven was een zogenaamde "continue oven" - hij brandde 24 uur per dag, 7 dagen per week en 365 dagen per jaar (tenzij hij werd stilgelegd voor onderhoud). Voor de uitvinding ervan werden bakstenen en tegels gebakken in zogenaamde "periodieke ovens". Deze methode was erg tijdrovend, omdat het essentieel is dat keramische materialen niet te snel worden opgewarmd en niet te snel worden afgekoeld.

Dat betekende dat het vuur slechts voorzichtig kon worden aangewakkerd, en dat de gebakken stenen na het bakproces verschillende dagen in de oven moesten blijven om geleidelijk af te koelen. Tijdens deze periode was de oven niet beschikbaar om een nieuwe stapel keramiek te bakken. Bovendien moest de structuur zelf elke keer weer helemaal opgewarmd worden, en ging er tijdens het stookproces erg veel hitte verloren via de schoorsteen of via het dak. Er werd dus veel brandstof verspild.

De originele Hoffmann oven was cirkelvormig met een grote schoorsteen in het midden (zie illustraties boven en rechts), maar deze vorm werd al snel verlaten voor een elliptische vorm en uiteindelijk een rechthoekige vorm met daarin twee parallelle tunnels die verbonden werden door gebogen tunnels aan weerszijden (zoals te zien op de illustratie verder naar beneden). De schoorsteen kon zowel in het midden van het gebouw als ernaast staan. Een rechthoekige oven bespaarde plaats, was makkelijker te bedienen en liet een homogenere luchtcirculatie toe.

Het voeden van de oven

Sommige Hoffmann ovens werden gestookt met gas, maar meestal was de brandstof steenkool. In het plafond van een ringoven zaten verschillende rijen met openingen die konden worden afgesloten met metalen deksels (zie de foto hieronder). De stokers kieperden een kleine en precies gedoseerde hoeveelheid verbrijzelde steenkool door de kokers van de kamer die werd aangevuurd, gebruik makend van een kleine kolenschop.

De stokers vormden een team met de "zetters", die de stapels nog te bakken stenen in de verschillende kamers opbouwden. Deze stapels werden zo opgebouwd dat er binnenin rookkanalen gevormd werden om tot een gelijkvormig bakproces te komen. Recht onder elke koker werden de bakstenen zo geplaatst dat ze een soort open haard vormden, waarin de steenkool kon worden verbrand. Een paar stenen in die schachten werden dwars gezet om te verhinderen dat de brandstof meteen op de grond zou vallen.

Van zodra de stapels waren gebouwd, werd de kamer gesloten door een deur of een tijdelijke bakstenen muur, en ging ze niet meer open tot de afgewerkte bakstenen weken later werden uitgeladen. Het was niet nodig om de compartimenten binnen te gaan om het vuur aan te steken: van zodra een kamer voldoende was voorverwarmd door de hete gassen van de kamers ernaast, was de temperatuur hoog genoeg om de steenkool die door de kokers werd gedropt vanzelf te doen ontbranden.

Hoe werkt het?

De precieze werking van een ringoven kan het best worden uitgelegd aan de hand van een tekening (zie hieronder). Als we aannemen dat de oven in volle gang is, gebeurt er het volgende: door de kokers van kamers 1, 2 en 3 wordt om het kwartier een minieme hoeveelheid steenkool gedropt. Het bakproces in kamer 1, die eerst werd aangestoken, is bijna voltooid. De hete gassen van het vuur in deze drie kamers worden door de luchtstroom in de oven door de vijf volgende kamers verspreid (4, 5, 6, 7 en 8).

Ze zorgen ervoor dat de bakstenen daar geleidelijk worden voorverwarmd zonder dat er enige andere handeling voor nodig is. Eens aangekomen in kamer 8 is de temperatuur van de gassen zo laag geworden dat ze van geen nut meer zijn en worden afgevoerd. De verbinding tussen kamer 8 en 9 is afgesloten maar de verbinding tussen kamer 8 en het hoofdkanaal dat naar de schoorsteen leidt, staat open. De toegangen naar het hoofdkanaal in de kamers 1 tot en met 7 zijn afgesloten, dus de hete gassen worden optimaal benut en de afgekoelde gassen kunnen alleen maar ontsnappen via de schoorsteen.

Ondertussen wordt kamer 12 gevuld met bakstenen terwijl kamer 13 wordt leeggehaald. Kamers 14, 15 en 16 bevatten bakstenen die aan het afkoelen zijn, wat automatisch gebeurt door de koele lucht die door de open deur van kamer 13 naar binnen wordt gezogen. Terwijl die lucht door de kamers trekt wordt ze geleidelijk warmer omdat ze de hitte uit de afkoelende bakstenen opneemt. Naarmate de lucht het vuur nadert in de kamers 1, 2 en 3 komt ze op dezelfde temperatuur als de heetste stenen in de oven en heet genoeg om de steenkool te doen ontvlammen.

Kamers 9, 10 en 11 zijn volledig afgesloten van de andere compartimenten. Deze kamers bevatten vers gestapelde bakstenen en moeten eerst tot een temperatuur van 120 graden Celsius worden gebracht door toevoer van zuivere lucht. De vers gestapelde stenen onmiddellijk verwarmen met de rookgassen afkomstig van kamer 8 zou er immers voor kunnen zorgen dat er zich condensatie vormt en dat de stenen verkleuren. Die zuivere warme lucht wordt via een systeem van rookkanalen uit de kamers 14, 15 en 16 gehaald (niet afgebeeld op de tekening).

In essentie is de werking van de ringoven erg simpel. Van zodra een kamer is gevuld, wordt de inhoud ervan eerst op temperatuur gebracht met hete lucht, waarna ze in de rondgang van de oven wordt opgenomen. Die kamer heeft vervolgens geen verdere aandacht nodig tot ze zo heet wordt dat het bijvoegen van een beetje steenkool door de kokers ervoor zorgt dat de verbranding compleet is. Van zodra de inhoud van het compartiment voldoende verhit is, wordt er niet langer steenkool bijgevoegd, en herhaalt het hele proces zich met de volgende kamer. Op elk moment in de rondgang wordt er één kamer uitgeladen en één kamer ingeladen, terwijl het vuur aan een regelmatig tempo rond de oven reist.

Management

Het zal duidelijk zijn dat een ringoven een bekwame en nauwgezette bediening vereist. Als de temperatuur te hoog is, dan komen de bakstenen er vervormd uit. Als de temperatuur te laag is, dan krijg je zwakke en poreuze stenen. Als de stenen te snel worden opgewarmd of afgekoeld, resulteert dat in barsten. De man die verantwoordelijk was over de oven vergewiste zich van een optimale verbranding door middel van proefnemingen, krimpmetingen en "Seger kegels" (zie de foto rechts). In een optimaal werkende ringoven bedroeg het percentage mislukte stenen slechts 3 procent, maar met inferieur management kon dat oplopen tot 50 procent.

Behalve slecht management was ook het weer een risicofactor. Als er een schoorsteen wordt gebruikt om trek te creëren, dan kan een storm voor onregelmatige verwarming zorgen. Daarom werden er in latere Hoffmann ovens vaak grote ventilatoren geplaatst om een krachtige en standvastige luchtstroom te verkrijgen (wat ook het productieproces versnelde). Grote temperatuurverschillen vormden een andere uitdaging.

Hoewel het de uitleg van de werking van een ringoven vereenvoudigt, bestonden de meesten niet echt uit 12 tot 24 kamers. De verschillende "kamers" waren voornamelijk theoretische secties van een eindeloze tunnel (zie hierboven). Ze konden inderdaad van elkaar afgesloten worden door grote metalen dempers (die konden worden op- en neergelaten van buiten af) of - later - grote vellen papier of stof (die op het juiste moment automatisch kapot gingen door de aankomende hete lucht).

Eindeloze tunnel

Maar op elk moment in het proces waren er maximaal slechts 3 luiken in werking en dus had een ringoven in realiteit nooit meer dan 3 aparte kamers tezelfdertijd - waarvan er één erg groot was. De belangrijkste functie van de luiken was te verhinderen dat de koele lucht die naar binnen werd gezogen zich in de verkeerde richting zou verplaatsen (vandaar de afscheiding tussen kamer 12 en 13 in de illustratie boven). 

De overeenkomsten tussen een ringoven en een tegelkachel - een zeer efficiënt en van oorsprong Middeleeuws verwarmingstoestel voor binnenshuis - zijn opvallend. In beide gevallen zorgt een complex systeem van rookgaskanalen ervoor dat de hete verbrandingsgassen zo lang mogelijk in de oven worden vastgehouden. 

Kolossale tegelkachel

Pas wanneer de temperatuur ervan zo laag is dat ze van geen nut meer zijn, ontsnappen ze langs de schoorsteen. Dat maakt het verbrandingsproces erg efficiënt (omdat bijna alle opgewekte hitte wordt gebruikt) en relatief schoon (omwille van de volledige verbranding komt er nauwelijks rook uit de schoorsteen).

De gassen die uit de schoorsteen van een ringoven komen, hebben een temperatuur van om en bij de 130 graden Celsius, terwijl die van een periodieke oven een temperatuur hebben van 800 graden of meer. Er wordt dus een grote hoeveelheid brandstof verkwist, net zoals dat het geval is bij een inefficiënte houtkachel. Gemiddeld genomen bedraagt het brandstofverbruik van een ringoven een derde van dat van een periodieke oven.

Andere overeenkomsten tussen tegelkachels en ringovens zijn het feit dat beide ovens vrijwel continu branden en slechts nu en dan gestookt moeten worden om het proces aan de gang te houden. En net zoals dat bij een tegelkachel het geval is, wordt een ringoven efficiënter naarmate hij groter is. Een van de grootste nadelen van de ringoven is dan ook dat hij veel plaats nodig heeft. De minimum perimeter van een cirkelvormige Hoffmann oven bedroeg 68 meter en rechthoekige ovens waren vaak 100 tot 200 meter lang. Kleinere ringovens gaven teleurstellende resultaten - en dat geldt ook voor tegelkachels.

Toch is er ook een belangrijk verschil tussen beide ovens. Een ringoven beschikt over massieve muren (ongeveer 1 meter dik) omwille van een zo goed mogelijke isolatie. Die verhindert dat de hitte ontsnapt naar de buitenkant van de oven en daar de omgeving opwarmt in plaats van de bakstenen binnen. Dat is niet zo bij een tegelkachel, want daar is het net de bedoeling dat de buitenkant wordt opgewarmd.

Ondanks hun energie-efficiëntie waren Hoffmann ovens niet bepaald schone en aangename fabrieken. De stokers zaten onder het roet en ook de omwonenden waren niet echt te spreken over de uitstoot van de verbranding. Die neveneffecten hadden echter meer te maken met de tijd waarin de meeste ringovens werden uitgebaat dan met de technologie zelf. Steenkool was toen de belangrijkste brandstof en schoorstenen waren niet uitgerust met rookgasreiniging. Sommige ringovens werden aangevuurd met gas (opnieuw, net als sommige tegelkachels), en in principe kunnen ze op eender welke biomassa draaien, of op (duurzame) elektriciteit. Er is geen enkele reden waarom een ringoven vandaag de dag vuiler moet zijn dan een moderne baksteen- of cementfabriek.

Speciale uitvoeringen van de ringoven

De ringoven werd snel populair - in 1870, slechts een decennium nadat het eerste exemplaar werd gebouwd, waren er al 639 in werking wereldwijd. De Hoffmann oven bleef meer dan een eeuw lang de belangrijkste technologie voor de productie van bakstenen, tegels en keramische pijpen.

Het originele design van de ringoven werd op vele manieren aangepast en verbeterd, en sommige van die ontwerpen waren redelijk spectaculair. Een belangrijke verbetering werd gerealiseerd door Jacob Bührer uit Zwitserland. Hij verhoogde de energie-efficiëntie en de productie-output door middel van een tunnel die twee keer zo lang en twee keer zo smal was als die van een normale ringoven. Om te voorkomen dat er op die manier te veel hitte verloren zou gaan, werd die tunnel gebouwd in een zig-zag vorm. Aan de buitenkant verschilde de zigzag-oven niet van een gewone rechthoekige Hoffmann oven.

Als er nood was aan een grotere productie van bakstenen, werden er ringovens gebouwd met meerdere vuurhaarden, gebaseerd op een van de designs zoals hierboven afgebeeld. De bouwkosten ervan waren lager dan die van aparte ovens met een zelfde totale productie, en ook de benodigde mankracht voor de bediening ervan was kleiner.

Van deze zogenaamde "schacht-ovens" waren er begin 20ste eeuw al meer dan 200 in gebruik - ze produceerden elk jaarlijks 5 tot 50 miljoen bakstenen. Een cirkelvormige Hoffmann oven werd soms verbouwd tot een schacht-oven door een uitbreiding ervan (zie het schema hierboven). In al deze gevallen moesten er meestal een of meerdere ventilatoren worden bijgeplaatst om voldoende luchtstroming op te wekken. Sommige grote continue ovens werden ook uitgerust met meerdere schoorstenen. Hieronder een Hoffmann oven met 40 kamers en twee schoorstenen.

Vandaag de dag worden ringovens (en sommige alternatieven, zie verder) nog steeds gebruikt in ontwikkelingslanden (de eerste foto hieronder toont een ringoven in China, de tweede foto een ringoven in Mongolië). Ook bij ons worden ze nog sporadisch gebruikt door producenten van artisanale bakstenen, wiens producten vooral bedoeld zijn voor de renovatie van historische gebouwen.

Hoffmann ovens vandaag

In sommige landen wordt er een lowtech versie van de Hoffmann oven gebruikt, waarbij het gewelfde dak is vervangen door een bedekking van bakstenen en zand. Deze heten "Bull's trench kilns" - genaamd naar hun Britse uitvinder W. Bull - en ze komen voor in Pakistan, India, Bangladesh, Nepal (derde foto hieronder) en Myanmar.

Deze semi-continue ovens zijn 100 tot 150 meter lang en worden meestal gebouwd in een grote greppel (een "trench"). Ze produceren bakstenen van een gelijkwaardige sterkte maar van een mindere esthetische kwaliteit. In deze ovens worden lichte plaatstalen schoorstenen elke 24 uur met de hand verplaatst door een team arbeiders, zodat telkens een verschillend deel van de tunnel kan worden aangevuurd. 

Deze ovens zijn minder efficiënt dan een ringoven, maar wel efficiënter dan periodieke ovens. Het grote voordeel ervan is dat ze goedkoper te bouwen zijn. In een echte Hoffmann oven moeten er 6 tot 10 miljoen bakstenen gebakken worden alvorens de energiebesparing de aanvankelijke bouwkosten overtreft.

Moderne productietechnieken

Gedurende de tweede helft van de twintigste eeuw werden de meeste Hoffmann ovens in de geïndustrialiseerde wereld afgebroken en vervangen door zogenaamde tunnel-ovens (die al gepatenteerd werden in 1877 door een ander Duitser, Otto Bock). In een tunneloven wordt de methode van de ringoven omgedraaid. In een Hoffmann oven blijven de bakstenen waar ze zijn en reist het vuur rond, maar in een tunnel-oven is het vuur stationair en reizen de bakstenen rond.

Het vuur bevindt zich in het midden van een lange tunnel waar de bakstenen traag doorheen rijden op een treintje (of op een lopende band). Dus ook hier worden de bakstenen in het begin van de tunnel traag opgewarmd door het vuur verderop, en krijgen bakstenen die het vuur gepasseerd zijn de kans om traag af te koelen.

Tunnelovens zijn nog veel duurder om te bouwen dan Hoffmann ovens, maar ze besparen op arbeidskosten omdat ze volledig geautomatiseerd kunnen worden. Maar ondanks al die hightech is een tunnel-oven niet energie-efficiënter dan een Hoffmann oven - beide processen vereisen ongeveer 2.000 kilojoule per kilogram baksteen.

Vergeleken met sommige verbeterde versies van de ringoven zijn tunnel-ovens zelfs minder efficiënt. Bovendien wordt in moderne fabrieken energie-efficiëntie maar al te vaak opgeofferd voor snelheid en wordt het droog- en afkoelingsproces versneld door middel van extra energie-input (hier vind je de technische specificaties van een moderne tunnel-oven).

De enige bestaansreden van de tunnel-oven is dat de productiesnelheid nog verder werd verhoogd, wat resulteerde in een veel grotere hoeveelheid afgeleverde bakstenen per dag. Dat is waarschijnlijk het meest schadelijke aspect van deze moderne productietechniek, aangezien er een verband lijkt te bestaan tussen de snelheid van de productie en het gemak waarmee we gebouwen afbreken.

© Kris De Decker

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Klimmende ovens in China

Een kleinschalig alternatief voor een Hoffmann oven is de "Vertical Shaft Brick Kiln" (of "Verticale Schacht Baksteen Oven"). Hij verscheen in de jaren zestig in China en zou twee tot drie keer efficiënter zijn dan een ringoven. Bovendien is de oven goedkoop te bouwen, is er geen grote lap grond voor nodig en is hij ook geschikt om veel kleinere hoeveelheden baksteen te produceren. Een Hoffmann oven moet groot genoeg worden gebouwd om efficiënt te zijn en is niet geschikt voor een productie van minder dan 15.000 bakstenen per dag (ongeveer 5 miljoen bakstenen per jaar).

In een verticale schacht-oven bevindt het vuur zich in het midden van de schacht. Bakstenen worden ingeladen langs de bovenkant (de foto toont niet de oprit die zich aan de achterzijde bevindt) en uitgeladen aan de onderkant. In essentie is de oven gebouwd in de schoorsteen. Er zijn er ongeveer 50.000 gebouwd in China.

Hoewel er nog niet veel onderzoek naar deze technologie is gebeurd, zou het niet verbazen dat de Chinezen de meest ecologische manier hebben gevonden om bakstenen te produceren. In het artikel hierboven werd gesteld dat er voor de uitvinding van de ringoven alleen maar periodieke ovens bestonden, maar dat klopt niet helemaal.

De vroege Chinese pottenbakkers bouwden in de 5e eeuw hun ovens al als een serie van kamers in de zijkant van een heuvel. De laagste kamer werd eerst aangevuurd en de hitte van de verbranding steeg vervolgens langs de andere kamers de heuvel op, zodat die werden voorverwarmd. Nadat in een kamer het vuur was uitgedoofd en in de volgende kamer werd aangestoken, werden de stenen gekoeld door de tocht die via de eerste kamer naar binnen werd gezogen. Deze Chinese "klimmende ovens" werden ook door kokers in het dak van brandstof voorzien. Het zijn de voorgangers van de Hoffmann oven.

KDD

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

De Engelstalige versie van dit artikel verscheen ook op Energy Bulletin.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bronnen (in volgorde van belangrijkheid):

• "Cement, concrete and bricks", Alfred B. Searle, 1914.
• "Modern brickmaking", Alfred B. Searle, 1911. Hoofdstuk 8 (p.243-367) heeft bijkomende informatie over ringovens.
• "Le grand four", Musée des arts et métiers.
• "Notes on building construction", Henry Fidler, 1889.
• "Dictionary of arts, manufactures, and mines containing a clear exposition of their principles and practice", Vol.III, 1875.
• "Hoffmann kilns", German Appropriate Technology Exchange (GATE).
• "Hoffmannscher Ringofen",Duitse Wikipedia.
• "Hoffmann kiln, Craven Lime Works", Out of Oblivion.
• "Architectural pottery: bricks, tiles, pipes, enamelled terra-cottas, ordinary and incrusted quarries, stoneware mosaics, faïences, and architectural stoneware", Leon Lefêvre, K.H. Bird and W. Moore Binns, 1900.
• "Brickworks" by tarboat (foto's). Bekijk ook de collectie bakstenen en de andere collecties over industrie.
• "Ring-Ofen" by Karls Enkel (foto).
• "Ziegeleipark Mildenberg" by Matthias 17 (foto's).
• Llanymynech Community Project (tekening).
• Briqueterie DeWulf & Schlot.at (foto's).

Verwante artikels:

• Haal de zon in huis: tegelkachels en warmtemuren
• Tegels als een alternatief voor staal: het tamboerijngewelf
• Earthships: bouwen met aarde en autobanden
• Maak alles zelf: online handleidingen voor doe-het-zelvers
• Gelukkig in een huis van 8 vierkante meter: dwerghuisjes
• Lego voor grote jongens: wonen in scheepscontainers
• Huis afbreken is een ecologische misdaad: een milieuvriendelijk huis is een huis dat er al staat

Startpagina.

Blijf op de hoogte van nieuwe berichten via e-mail, feed, twitter of facebook.

Comments

[Geplaatst door: vandenhoeck]

(2)

Brabant heeft indertijd ( enkele tientallen jaren terug ) nog tal van traditionele ovens gekend naast de ringoven ( o.a. de open veldoven, echt vakmanschap was dat )

Zelf ben ik indertijd tal van ovens gaan bezoeken en heb ik voor de bouw van mijn woning gekozen voor een steen gebakken in een ringoven, met prachtige schakeringen en bovendien verwerkt in een wild steenverband gelijktijdig gevoegd met het optrekken van het metselwerk. Zelf ben ik er nog altijd enthousiast over, alleen merk ik dat haast niemand die unieke combinatie van steen en verwerking opmerkt ....

[Geplaatst door: Luk Steemans]

(3)

Er zijn er nog 2 die werken in Belgie: eentje in Maaseik (onderdeel van TERCA) en eentje in Ninove http://www.steenbakkerijhove.be/index2.html

Maar ze hebben het enorm zwaar met alle milieumaatregelen.

Groeten

[Geplaatst door: vandenhoeck]

(4)

Ja, precies, mijn stenen komen van de steenbakkerij Hove, ik dacht niet dat ze nog bestonden omdat ik in onze streek ( Vlaams Brabant ) de veldovens heb zien verdwijnen.

[Geplaatst door: Kris De Decker]

(5)

Foto's van een ringoven in Boom. Dank u Vincent!

http://www.panoramio.com/photo/3741467
http://www.panoramio.com/photo/3741400

[Geplaatst door: uXplorer]

(6)

Mooie en Informatieve web-site.
Wij maken ontdekkingstochten langs industrieel erfgoed en soms operationele industrieën, gisteren bezochten we een kolengestookte ringoven te Maaseik na een prettig inleidend gesprek met het H.T.D. zie:
http://web.me.com/keesdejong1/belg/page15/page25/page25.html
Meer steenfabrieken: http://web.me.com/keesdejong1/hfdst/page82/page82.html
met vr. gr.
uXplorer
uXplorer ultd

[Geplaatst door: giel van hooff]

Zeker een goede en interessante website. Kleinigheidje: de verwijzing naar Technische specificaties tunneloven: werkt niet meer