Stem opslaan als...: hoe betrouwbaar zijn stemcomputers?

Bijna de helft van de Belgen heeft op 10 juni elektronisch gestemd. Zijn die stemcomputers echt fraudebestendig, of kunnen we beter teruggrijpen naar potlood en papier?

Stemcomputers maken het stemproces ondoorzichtig, oncontroleerbaar en vatbaar voor manipulatie op grote schaal. Het fundamentele probleem is dat de kiezer niet kan controleren of zijn stem juist werd opgeslagen. Er is geen enkele garantie dat de stem die je ingeeft op de computer, als zodanig wordt geregistreerd door de software. Onze stem wordt vastgelegd op een magneetkaart, maar wij kunnen die informatie met het blote oog niet lezen.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

Veel kiezers die jonger zijn als dertig hebben het nog nooit gedaan: stemmen met potlood en papier. De kiezer duidt zijn of haar keuze aan op een stembiljet, vouwt het papier samen en stopt het in een urne. Al die stembiljetten worden vervolgens manueel geteld. Dat tellen is een omslachtige klus, waarvoor veel mensen nodig zijn en waarbij (al dan niet bewust) fouten worden gemaakt. Daarom stemmen sinds het begin van de jaren negentig steeds meer mensen met computers.

Televisienieuws

Belgïe is een van de koplopers: 44 procent van de bevolking stemt elektronisch. In Europa doet alleen Nederland beter, waar 90 procent stemcomputers gebruikt. Met een elektronisch systeem moeten veel minder burgers een vrije zondag opofferen. En omdat computers veel sneller kunnen tellen als mensen, zijn de resultaten vlugger bekend. Dat is interessant voor de televisiestations, die er de avond zelf een spektakel in prime-time van kunnen maken.

Maar dat comfort komt met een prijs. Potlood en papier kennen ook een belangrijk voordeel: ze maken fraude op wat grotere schaal nagenoeg onmogelijk. Voor het grootschalig en doelgericht vervalsen van de verkiezingen is een omvangrijk complot nodig, waar veel mensen aan moeten meewerken en dat daardoor makkelijk ontdekt kan worden. De controle zit in het systeem ingebakken. Een elektronisch stemsysteem heeft dat voordeel niet. Stemcomputers maken het stemproces ondoorzichtig, oncontroleerbaar en vatbaar voor manipulatie op grote schaal.

"Niemand die aanwezig is in het stembureau kan controleren of garanderen dat de stemming eerlijk verloopt."

Het fundamentele probleem is dat de kiezer niet kan controleren of zijn stem juist werd geregistreerd. Er is geen enkele garantie dat de stem die je ingeeft op de computer, als zodanig wordt geregistreerd door de software. Onze stem wordt vastgelegd op een magneetkaart, maar wij kunnen die informatie met het blote oog niet lezen.

Als die magneetkaart vervolgens in de elektronische urne wordt gestopt, hebben we opnieuw geen enkele garantie dat die tweede computer de informatie op de magneetkaart juist registreert. Niet alleen de kiezer maar ook de voorzitter en de bijzitters van het stembureau weten niet of de software de stemmen naar waarheid opslaat. Niemand die aanwezig is in het stembureau kan dus controleren of garanderen dat de stemming eerlijk verloopt.

Manipulatie

Nochtans kunnen stemcomputers op allerlei manieren gemanipuleerd worden. Dat stelt Kommer Kleijn van de Brusselse protestgroep “Pour une Ethique du Vote Automatisé” (“PourEVA”): ,,De eenvoudigste manier is het gebruik van vervalste diskettes. Alle Belgische stemcomputers starten op via een diskette. Als je bij het begin van de stembusgang een andere diskette in de machine kan stoppen, kan je het resultaat naar eigen wens beïnvloeden. Je kan bijvoorbeeld elke vierde stem voor CD&V omzetten in een stem voor OpenVLD, of de resultaten aan het eind van de stembusgang omdraaien, of een compleet gefabriceerd resultaat voortbrengen.”

"Fraude met verkiezingssoftware komt alleen maar toevallig aan het licht, of als ze opvallend afwijkende resultaten oplevert"

Manipulatie kan ook gebeuren door de makers van de verkiezingssoftware zelf. Het zijn de computerprogramma’s die de hele stemming afhandelen, en waar wij (kiezers, maar ook politici) op vertrouwen dat ze hun werk naar behoren doen.

,,Een paar steekpenningen aan een programmeur is een pak goedkoper als een verkiezingscampagne”, denkt Kleijn.

,,Ik zeg niet dat het gebeurt, maar het ís mogelijk met een elektronisch systeem. Dat is onverantwoordelijk. Het gevaar komt niet alleen van politici. Een programmeur kan zijn politieke ideeën ook op eigen houtje omzetten in computercode. Om te frauderen met stemcomputers heb je geen complot nodig. Een individuele informaticus kan een verkiezing compleet naar zijn hand zetten. Met een vervalste diskette kan je het resultaat van één stemhokje of hoogstens één stembureau manipuleren. Maar als je de totalisatiecomputer kan manipuleren, die de diskettes van de stembureau’s leest en dan een resultaat op papier produceert, dan kan je in één klap het resultaat beïnvloeden van vijftig tot honderd stembureau’s.”

Geen sporen

Omdat er geen sporen achterblijven, komt fraude met verkiezingssoftware alleen maar per toeval aan het licht, of als ze opvallend afwijkende resultaten oplevert. Als de OpenVLD volgende zondag 65 procent van de stemmen haalt, of de SP.a onder de kiesdrempel duikt, is het overduidelijk dat er iets niet klopt.

Kleinere manipulaties gaan echter ongemerkt voorbij, hoewel die evengoed het verschil kunnen betekenen tussen regering of oppositie, of tussen tien en vijftien zetels.

Bijkomende moeilijkheid, die de doorzichtigheid van het systeem compleet vertroebelt: progammeurs maken ook fouten, die de verkiezingsuitslag onopzettelijk kunnen beïnvloeden. Bij alle elektronische verkiezingen worden incidenten vastgesteld. Machines die stemmen kwijtraken, machines die de stemmen van kandidaten omwisselen, machines die meer stemmen registreren dan er kiezers zijn, of diskettes die ’s avonds geen enkele stem blijken te hebben geregistreerd.

"Er is een minimum aan vertrouwen nodig. Een partij die betrapt wordt op verkiezingsfraude kan wel inpakken."

Tom Doesselaere, projectleider van de Vlaamse gemeenteraadsverkiezingen in oktober vorig jaar, vindt de kritiek op de veiligheid van stemcomputers onzin.

,,Het klopt dat de kiezer geen controle heeft over het feit of zijn stem juist werd geregistreerd, en dat software nooit honderd procent foutloos is. Maar stemcomputers manipuleren is bijzonder moeilijk. De software wordt voor de verkiezingen door een extern bedrijf gecontroleerd. Ook het College van deskundigen, een groep informatici die is aangesteld door het parlement, bestudeert de code en vergelijkt bij de stemming in een aantal stembureau’s de originele kopie met de gebruikte software. Ik ben ervan overtuigd dat geen enkele informaticus het systeem op zijn eentje kan manipuleren. Daar heb je nog altijd een serieus complot voor nodig. Er is ook een minimum aan vertrouwen nodig, anders heb je geen rechtstaat meer. Een partij die betrapt wordt op verkiezingsfraude kan trouwens wel inpakken.”

Onderzoek

,,De procedures die in ons land worden opgelegd, zijn heel strikt”, zegt Danny De Cock, onderzoeker informatica aan de KULeuven. De Cock coördineert een studie van zeven Belgische universiteiten die in opdracht van de federale en gewestelijke overheden alle binnen- en buitenlandse stemsystemen in kaart brengt:

,,Die regels stellen bijvoorbeeld dat de cryptografische sleutels die gebruikt worden om de communicatie tussen de verschillende machines te beveiligen, niet op een post-it op het computerscherm worden geplakt. Of dat de opstartdiskettes in verzegelde enveloppes zitten. Of dat alle computers een dag voor de verkiezingen getest worden om te controleren of er in tussentijd niet mee geknoeid is. Als die procedures allemaal gerespecteerd worden, is manipulatie onmogelijk.”

"Stemmen via internet is de verleidelijkste optie. Maar het is zo lek als een zeef."

Maar wat als mensen steken laten vallen? ,,Dan is het systeem totaal onbetrouwbaar”, aldus De Cock.

,,Zelfs het vervalsen van de totalisatiecomputers is technisch gezien geen uitdaging. Je hoeft geen gespecialiseerde programmeur te zijn om de uitslag op voorhand in zo’n computer te coderen. Dat kan je zo doen dat het niet opvalt. Maar ook die machines worden vlak voor de verkiezingen nagekeken door een andere partij dan diegene die de software heeft geschreven. Als je die mensen kan omkopen, of als zij hun werk niet goed doen, dan kan je frauderen. Alles staat of valt met het respecteren van de procedures. Maar vergeet ook niet dat er op het manipuleren van de verkiezingsuitslag een serieuze gevangenisstraf staat.”

Technologisch verouderd

Op 10 juni stemmen we voor het laatst met de huidige generatie stemcomputers. Het College van deskundigen besloot na de gemeenteraadsverkiezingen van oktober 2006 dat de machines technologisch verouderd zijn en dat de apparatuur zo snel mogelijk vervangen moet worden. De stemcomputers in België zijn 8 tot 13 jaar oud – een eeuwigheid in de informatica.

,,De overheid heeft ons gevraagd een advies te formuleren over een nieuw systeem dat vanaf 2009 zal worden ingezet”, vertelt De Cock. ,,De studie wordt in september van dit jaar afgerond. Eén van de denkpistes is de invoering van een ‘papieren spoor’, een techniek die in steeds meer landen wordt overwogen om de kritiek op de ondoorzichtigheid van het elektronisch stemsysteem tegemoet te komen. De stemcomputer produceert in dat geval ook een papieren biljet met daarop de keuze van de kiezer. Elke stem wordt dus twee keer geregistreerd: één keer op papier en één keer op computer. Bij twijfel over de elektronische resultaten kunnen de papieren stemmen herteld worden.”

"De stemcomputers in België zijn 8 tot 13 jaar oud - een eeuwigheid in de informatica."

Kommer Kleijn ziet weinig heil in dat systeem: ,,Het probleem is dat niemand in de praktijk dat papieren spoor zal controleren. Zo’n systeem heeft alleen maar zin als er tenminste een paar tientallen stembureau’s manueel herteld worden, als steekproef. Wij verkiezen potlood en papier. Als informaticus ben ik er altijd van overtuigd geweest dat het mogelijk moest zijn om een elektronisch systeem te ontwerpen dat even betrouwbaar is als een papieren stemsysteem. Maar uiteindelijk ben ik tot de conclusie gekomen dat het onmogelijk is. Papier sluit een geautomatiseerde telling ook niet uit. Je kan de papieren stembiljetten laten tellen door een optische scanner of een sorteermachine. Met zo’n systeem heb je een snelle telling met een veel kleiner risico op fraude.”

Ook Tom Doesselaere staat niet weigerachtig tegenover een terugkeer naar papieren stembiljetten. Niet omdat stemcomputers onveilig zouden zijn, maar omdat ze erg veel geld kosten.

Informatici aan weekendtarief

,,Het grote nadeel van een elektronisch stemsysteem is de kostprijs. Je hebt de technische ondersteuning: een hele stoet informatici die op zondag, allemaal aan weekendtarief, standby moeten staan. Er is de opslag bij de gemeenten van de ongeveer 12.500 stemcomputers, alleen al in Vlaanderen. Al die machines moeten ook onderhouden en getest worden. En met het inbouwen van een papieren controle-systeem ga je de kosten nog gevoelig opdrijven.”

,,Volgens de federale overheid is het stemmen met computers drie keer duurder als stemmen op papier. Maar zeker de lokale verkiezingen kosten veel meer dan dat, want de Vlamingen, Walen en Brusselaars moeten allemaal aparte software laten maken. Het is ook weinig efficiënt dat er verschillende instanties bevoegd zijn. Wij hebben als Vlaamse overheid vorig jaar de software fors verbeterd, en wij hebben daarbij veel know-how opgebouwd. En nu zitten wij toe te kijken hoe de federale overheid dat werk op eigen houtje overdoet.”

,,Stemmen via internet is de verleidelijkste optie”, besluit Doesselaere: ,,Het is modern én goedkoop. Maar je kan zo’n systeem nooit even goed beveiligen als een stemcomputer, het is zo lek als een zeef.”

© Kris De Decker / Floppy: oldcomputers

(Deze tekst verscheen in Knack van 13 juni 2007)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------
UPDATE : De Nederlandse vereniging Wij vertrouwen stemcomputers niet heeft zo haar twijfels over de haalbaarheid van een nieuw systeem voor de Europese verkiezingen van 2009. Hieronder het integrale persbericht van 23 maart 2008.

België: nieuwe stemcomputers of stembiljetten?

In België wordt vooral in Vlaanderen en Brussel elektronisch gestemd.
Dat ging op hele oude computers, die vervolgens een magneetkaart
beschreven die dan door een 'elektronische stembus' werd uitgelezen.
Nadeel is natuurlijk dat de kiezer niet kan zien wat er op de
magneetstrip staat.

Aangezien de oude computers te gammel werden en het servicecontract is
verlopen wil men in Vlaanderen nog voor de Europese verkiezingen van
2009 nieuwe stemcomputers hebben. Dat wil zeggen dat men in voor 2009
wil specificeren, prototypen maken, productie aanbesteden, produceren,
testen en goedkeuren. De federale regering, die voor de verkiezingen
verantwoordelijk is, wilde eerst een systeem met chips of barcodes, maar
nu wil men na een studie van maar liefst zeven universiteiten toch iets
gaan bouwen met elektronisch getelde stukken papier. Men heeft voor het
ontwikkelen van een prototype nu zelfs het astronomische bedrag van
één miljoen Euro vrijgemaakt.

Als het prototype af is, moet de federale overheid nog een Europese
aanbesteding uitschrijven, de productie starten en het systeem
testen. De hele procedure moet idealiter voor de verkiezingen van
2009 afgehandeld zijn. Of die planning haalbaar is, zal afhangen van
de snelheid waarmee Brussel en Wallonië zich uitspreken.

Men wil iets gaan bouwen met papier, dat is alvast beter dan wat ze
hadden. Maar de tijdsplanning klinkt niet heel realistisch, dus er lijkt
een stevige kans dat er helemaal niks van komt. Dit nog los van het feit
dat de federale staat in België sowieso met hele existentiële
problemen kampt op het moment. We zijn benieuwd of ze bij mislukken van
het project terugschakelen naar papieren stembiljetten of naar de oude
stemcomputers.

In het gewest Brussel is men in ieder geval minder optimistisch, daar
heeft de regering de vraag of er niet gewoon van potlood en papier
gebruikt gemaakt moet worden aan het parlement voorgelegd. Men lijkt het
activisme in het oog te hebben: volgens de Brusselse premier "leeft
er bij de bevolking twijfel over de betrouwbaarheid van het elektronisch
stemmen". In het nieuwsartikel zegt men dat er in 2009
waarschijnlijk nog gebruik gemaakt gaat worden van stemcomputers,
hetgeen er misschien op zou kunnen duiden dat men de oude rommel nog
even opkalefatert.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
LINKS: